اطلاعاتی درباره معماری دوره قاجاریه

آغاز معماري ايران به چه دوره اي بر مي گردد؟

- ايرانيان به لحاظ شرايط اقليمي ويژه کشور اغلب براي ساخت بناها از مصالح و مواد مقاوم بهره مي گرفتند و بر همين اساس در زمينه ساخت بناها تبحر کافي پيدا کردند و به سرعت توانستند به هنر معماري در معناي واقعي آن دسترسي پيدا کنند. چنانچه آثار و ابنيه تاريخي به جاي مانده از تاريخ کهن ايران مانند چغازنبيل نشاني از اين حکايت است. همچنين در دوره هاي پارتي و ساساني سبک و سياق معماري سنگي به شناخت بهتر مواد و ساخت بناهاي عظيم، طاق ها و کتيبه ها منجر شد که اين روند در اواخر دوره ساساني به شکل کاملي بروز پيدا کرد. با آغاز دوره اسلامي روند معماري ايران پوياتر شد تا جايي که در دوره سلجوقي، با تکميل شدن مباحث سازه اي،‌ معمارها فرصت پيدا کردند تا از آجر، ملاط و تزيينات در ساخت بناها استفاده کنند که اين هنر به ويژه در دوران اسلامي، در سطوح عالي آن به چشم مي خورد. در اواخر دوره مغول اطلاعات مربوط به سازه و بنا تکميل و معماري بنا از نظر فضاها کامل شد و بناهاي به جا مانده از اين دوره به عنوان يکي از کامل ترين نمونه هاي فضاهاي معماري شهري، جلوه گر شد. پس از مغول و در دوران تيموريان کاشيکاري با سبک و سياق کاشي معرق و به شکل بي نظير به کار گرفته شد که اين سبک در دوره صفويه نيز ادامه پيدا کرد، در اين دوره سرعت ساخت و ساز استفاده از کاشيکاري هفت رنگ را جايگزين استفاده از کاشي هاي معرق کرد.

در دوران قاجار اتفاقات و ابداعات زیادی در معماری ایران زمین رخ داد. یکی از این حوادث ویرانی بناهای به جای مانده از دوران قبل به خصوص دوره صفویه است، دلیل لرد کروزن (سیاح انگلیسی) برای این ویرانی ها متوجه آن است که، شرقی ها از اینکه در خانه پدرانشان سکنی گزینند، کراهت دارند : «پدران جهت فرزندان بنایی می سازند که چون ممکن است بعداً این بنا کافی برای پسر نباشد و یا طرز ساختمان که تغییر می یابد و وارث را خوش نمی آید، وارثین صرفه را در انهدام و ویرانی می بینند».

کاری که شاه عباس نیز درباره میراث گذشتگان انجام داد، به طوری که به گفته یکی دیگر از سیاحان خارجی به نام تاورنیه : «وقتی شاه عباس اصفهان را پایتخت خود قرار داد، به مسجد جامع قدیم شهر احترام نگذاشت، در صورتی که باید این محل زیبا را که اهمیت و شهرت اصفهان وابسته به اوست مرمت می نمود».

در دوران قاجار به دلیل ورود عناصر جدیدی مانند میدا (به معنای امروزی) و خیابان به عرصه معماری، در معماری ایران تغییراتی رخ می دهد و معماری جدیدی به نام معماری خیابانی شکل می گیرد، همچنین معماری در دوران قاجار در بناهای مختلف مانند : پل، گرمابه، مسجد، مدرسه و غیره ادامه معماری دوره های پیشین به خصوص صفویه است و البته دارای تغییرات و عناصری می باشد که مختص دوره قاجار است.

بطور کلی معماری دوره ی قاجاریه را می توان به دو دوره ی کلی تقسیم کرد :

1-دوره ی اول: از آغاز سلطنت آغا محمد خان تا پایان سلطنت محمد شاه :در این دوره نگاه حاکم بر معماری همچنان نگاهی درونزا و بر مبنای سبک اصفهان و به کمال رساندن آن می باشد که نمونه هایی همچون حرم حضرت معصومه در قم و مسجد سلطانی نمونه هایی از آن می باشند.

2-دوره ی دوم: از آغاز سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان حکومت سلسله قاجار: در این دوره بر اثر مسافرت های ناصرالدین شاه و اخلاف او و همچنین اعزام عده ای از محصلین ایرانی به اروپا و تحت تاثیر قرار گرفتن هیات حاکمه و نخبگان جامعه، سبکی در معماری آغاز می گردد که التقاطی از معماری بومی و معماری غربی می باشد.

هنر معماری این زمان با مقایسه با دوره‌ی صفویه بسیار ضعیف شمرده می‌شود. تنها در زمان حکومت طولانی ناصرالدین شاه قاجار به دلیل نفوذ هنر باختری، هنر معماری هم‌چنین صنایع ظریف مانند گچ‌بری، آیینه‌کاری و کاشی‌کاری رونق یافت. ارتباط بیش‌تر ایران با غرب، معماران ایرانی را بر آن داشت تا عوامل مشخص معماری ایران را با روش‌بینی و توجه خاصی با عوامل معماری غرب درآمیزند و آثاری به وجود آورند که از نظر هنری دل پسند باشد.

فضاها به گشایش و سبکی بیشتری می رسند و الگوهای قدیمی معماری ایران در جهت گسترش فضا تکامل می یابند.اما وقتی به معماری از زوایای دیگری مانند اندازه ها، تناسبات، شکل ها و تزئینات نگاه کنیم، معماری دوره قاجار وضع نازل تری را نسبت به دوره های گذشته خود و به خصوص دوره صفوی نشان می دهد.

گرمابه ها

ساخت حمام (گرمابه) در معمارى ایران داراى سابقه اى چندین هزار ساله است و قدمت آن طبق حفارى هاى باستان شناسى صورت گرفته در تخت جمشید به دوره هخامنشى مى رسد و این روند در دوره ى اسلامى ادامه پیدا کرده و تا اواخر دوره قاجار و حتى حال حاضر ما شاهد ساخت گرمابه هایى به سبک و شیوه سنتى در معمارى ایران هستیم.دوره اوج و رونق معمارى حمام ها مربوط به دوره صفویه است،طرح کلى گرمابه ها در سراسر ایران یکسان بوده و تنها تفاوتى که گرمابه هاى اقلیم سرد با گرمابه هاى اقلیم گرم داشته اند در عمق آنهاست که در اقلیم سرد به علت سردى هوا، عمق گرمابه بیشتر است .

معمارى حمام ها در دوره قاجار به طور کلى ادامه ى معمارى گرمابه هاى دوره صفوى است.

ویژگی های باغ قاجار

باغسازی ایران در این دوره همچون معماری و سایر رشته های هنری به شدت تحت تاثیر باغسازی اروپا قرار دارد. معماران فرم ها و عناصر معماری و ساختار فضایی باغ های اروپایی را اقتباس تا حدی ایرانیزه و سپس اجرا نموده اند. علی رغم وجود عناصر فراوان بیگانه اما همچنان فضای باغ ایرانی حاکم بر باغسازی این دوره است.قدمت ساخت باغ در معمارى ایران به دوره هاى قبل از اسلام (باغ هاى پاسارگاد) مى رسد و دستیابى به نظم حاکم بر باغ ایرانى همراه با شکل گیرى فرهنگ ایرانى حاصل شده است، گر چه این نظم نیز مبتنى بر دیدگاه هاى دین زرتشت ودین اسلام و سپس فرهنگ ایرانى بوده است؛نکته اى که در مورد باغ هاى ایرانى در دوره مختلف تاریخى به خصوص دوره قاجار رعایت شده، پرهیز از بیهودگى و درون گرا بودن باغ هاست که از ویژگى هاى مهم باغ هاى ایرانى است. رواج حوض بیضى شکل نیز خاص دوره قاجار و تحت تأثیر معمارى غرب است.

مدارس

مدارس دوره قاجار به نوعی اوج و شکوه معماری مدارس را به نمایش مى گذارند، از جمله مدارس زمان قاجار مدرسه سپهسالار است که نمونه ى کاملى از معمارى مدارس دوران قاجار و قرن سیزدهم هجرى قمرى است.

از دیگر ساخت و سازهایى که در دوره قاجار صورت گرفته؛ بازارها،پل ها، معمارى قهوه خانه ها، یخچال ها و تیمچه هاى موجود در بازار (مانند تیمچه ى امین الدوله کاشان) و ستون هاى به کار برده شده در این دوره است